پایان نامه بررسی علل تعالی و سقوط جوامع بشری از دیدگاه قرآن

چكیده

انسان موجودی است كه وابسته به زندگی اجتماعی می باشد بر این اساس درتمام طول تاریخ سعی نموده قوانین وهنجارهای جامعه را به گونه ای تعیین نماید كه به زندگی اجتماعی او لطمه ای وارد نیاید.با نزول قران و تولد شریعت اسلام،‌پیامبر به عنوان نجات دهنده بشریت مبعوث گردیدو خداوند نیز در كلام وحی همواره از اصطلاحاتی همچون قوم و نژاد به جهت یكپارچگی و اتحاد جوامع استفاده نمودتا بدین سان بشریت را از فردگرایی رهانیده و به جمع گرایی سوق دهد. براین اساس به جهت حفظ و بقای جامعه پروردگار متعال مفاهیمی را به عنوان ارزش های قرانی به جهت زندگی انسان معرفی و بوسیله پیامبرش بر آن صحه گذاشت در تحقیق حاضر كه به روش توصیفی – تحلیلی به رشته تحریر در آمده است و از آنجایی كه به جهت هدف دار نمودن موضوع تحقیق و بررسی همه جانبه ،‌فرضیه هایی برای آن در نظر گرفته شد كه در نهایت مشخص گردید كه از نظر آیات قرآنی تحولات جوامع بشری قانونمند بوده و اینگونه نیست كه جوامع بشری بدون داشتن چارچوب و اصول و بدوراز هرگونه هنجار و ارزش ، متحول گردند. ضمن انكه همچنین با بررسی های بعمل امده مشخص گردید كه قران چه به لحاظ فردی و چه به لحاظ اجتماعی برای هر دو بعد زندگی ارزش و احترام قائل است بر این اساس در رشد و سقوط جوامع بشری هر دو جنبه زندگی انسان اثرگذار می باشد. و در این راستا محقق سعی نمود كه بااستفاده از آیات كلام وحی ، هر یك از مولفه ها و شاخص های رشد و تعالی و سقوط جوامع بشری را علاوه بر اینكه مورد بحث و بررسی قرار دهد ،‌نسبت به انعكاس نظرات علما و فضلای علوم اسلامی در خصوص آیات را در كنار هم تجیمع نموده تا بدین سان علاوه بر نوعی مقایسه همسو با یكدیگر از نظرات مختلف در خصوص آیات گوناگون استفاده علمی نماید. در نهایت میتوان به ایك نكته مهم اشاره نمود كه می توان آن را چكیده واقعی تحقیق حاضر دانست و آن اینكه اسلام با توجه به شناخت كاملی كه ازانسان در تمام مراحل زندگی اش دارد ، قوانین و قواعدی را مرسوم نموده كه انسانهای نسل آینده نیز با هر پیشرفت و تكنولوژی توانایی استفاده و بهره برداری مفید از آن را خواهند داشت.

مقدمه

انسان به عنوان موجودی كه از سوی پروردگار متعال به عنوان جانشین او منصوب شده است ، سعی بر آن داشته كه با توجه به نوع جهان بینی تمدن جدیدی را خلق نماید و با گذشت سالها از عمر انسان ، تاریخ نیز به همان اندازه عمر نموده است ، در این راستا اقوام و ملل مختلف پا به عرصه ظهور گذاشته و برخی از آنان توانستند راه تكامل و پیشرفت را طی نموده و تغییر و تحولات مثبتی را در جوامع خود ایجاد نمایند كه تمدن اسلامی را می توان از آندسته نام برد كه با زعامت و رهبری پیامبر عظیم شان اسلام توانست از دوره جاهلی عبور نموده و به رشد و تعالی برسد و محصول چنین جامعه ای را می توان به صورت نمونه در ائمه اطهار ملاحظه نمود ، در آن سوی جوامعی نیز وجود داشته اند كه به لحاظ وسعت سرزمینی و قدمت تاریخی از پشتوانه قوی برخوردار بوده ولی نتوانستند راه تعالی را طی نموده و به ورطه سقوط و ناكامی گرفتار شده اند كه جامعه روم و ایران باستان با سبق تاریخی چند هزار ساله به زوال و نابودی كشیده شدند(مجلسی،1380).

بر این اساس ، اندیشمندان پس از گذشت سالیان سال ، عوامل مختلفی را برای پیشرفت و انحطاط جوامع بشری نام برده اند كه در مجموعه تمامی آنان ریشه در تفكرات بشر خاكی دارد ، اما در این میان قرآن در زمانی به پیامبر نازل گردید كه اثری از جامعه شناسی سیاسی و اجتماعی به صورت علمی وجود خارجی نداشته ، و بحث و تحلیل جوامع  گذشته در بین اندیشمندان و علما مرسوم نبوده است ، و در این میان پروردگار متعال با نام بردن از اقوام گذشته و بررسی سرنوشت آنان ، سعی در هشدار و عبرت آموزی به انسان های حال و آینده را دارد . در این راستا رساله حاضر اهتمام بر آن دارد كه  علل انحطاط و تعالی جوامع بشری را از نظر قرآن مورد بحث و بررسی قرار داده و آن را از ابعاد مختلف مورد بحث و بررسی قرار دهد ، مضافا اینكه فقر علمی نگارنده ، موجب گردید كه نتواند دركی كامل از معانی عظیم قرآنی بدست آورد كه در این راستا پیشاپیش عذر تقصیر خواسته و امید است كه آیندگان ، گامهایی اساسی و محكم تر در این راستا بردارند(مجلسی،1380).

بیان مسئله

یكی از مباحثی كه همیشه ذهن و فكر بسیاری از مردم به ویژه دانش پژوهان و پژوهشگران علوم مختلف خصوصا علوم اجتماعی را به خود مشغول كرده وآنان را پیرامون علل و چرایی آن به تحقیق و كاوش واداشته است ،‌بحث علل سقوط وانحطاط تمدن ها می باشد. در طول تاریخ بشری تمدن های زیادی در عرصه گیتی پایه گذاری شده ،‌برخی از آنها مرال رشد،‌نضج و استكمال خود را طی نموده و برخی نیز پس از طی مراحل تعالی اولیه در مسیر انحطاط و اضمحلال قرار گرفته اند. و امروزه آثاری جز خوشنامی یا بدنامی و عبرت قرار گرفتن برای نسل های امروز و فردا باقی نگذاشته اند. در میان این تمدن ها ، تمدنی كه به سرعت مراحل شكوفایی و تشعشع خود را طی نموده وتمدن های بزرگ آن روز را تحت تاثیر نفوذ خود قرار داده و قلب میلیون ها انسان را به خود مجذوب نمود ولی پس از مدتی به دلیل دوری از علل تمدن ساز دوران افول خود را آغاز نمود اسلام است. با استناد به تاریخ می بینیم كه همیشه بزرگانی بودند كه افول و از هم پاشی تمدنی را پیش بینی كردند. و هركدام نیز دلایل خاص خود را داشتند ولی آنچه بایستی روشن شود این است كه آیا هر تمدنی كه اصول تمدن ساز كه عبارتند از عدالت ،‌نبود ظلم و تعبیض و... را زیر بگذارد به ناچار به سرنوشت تمدن های از هم پاشیده دچار می شود. و  یا عوامل دیگری نیز می توانند به شكل منفرد عامل سقوط و یا تعالی یك تمدن باشند. می توان تصور كرد كه تمدن هایی كه گاها در طول تاریخ دچار شكوفایی سریع شده اند خیلی سریع به دلیل تك جنبه گرایی رشد از چرخه رشد و شكوفایی باز ایستاده اند و تمدن هایی كه روند همه جانبه ای را پیموده اند خیلی دیرتر دچار افول شده اند. نظیر آن تمدن اسلامی بود كه هر چه به مبداء آن كه مصادف با دوران حكومت پیامبر عظیم الشان بود نزدیك می شویم. عظمت و شوكت دو چندانی را مشاهده می كنیم اما با دور شدن از آن شاهد سقوط های پی در پی و انحطاط مدام روبرو هستیم . شاید دلیل آن این باشد كه اسلام با قدرت طلبی سرسازگاری نداشته است.و به همین دلیل كسانی كه به نام اسلام سر قدرت می آمدند به ناچار بعد از اندك زمانی به دلیل قرار گرفتن در مقابل ارزش های جامعه دچار سقوط و انحلال می شدند.

واژگان كلیدی

آیات قرآن – تعالی – سقوط - جوامع بشری

فهرست مطالب

صفحه                                                                                                                 عنوان

مقدمه. 2

بیان مسئله. 3

اهداف تحقیق.. 4

فرضیه های پژوهش.... 4

روش تحقیق.. 4

مفاهیم نظری پژوهش.... 5

انحطاط.. 5

ظلم.. 7

جامعه. 7

پیشینه پژوهش.... 8

بخش اول : فرد و جامعه. 13

الف)تعریف جامعه. 13

1- تعدد  دیدگاهها 13

2- جامعه از نظر قرآن.. 15

ب) اهمیت فرد و جامعه. 18

1- اهمیت فرد. 19

- نظر جامعه شناسان.. 19

– نظر قرآن.. 21

1- اثرپذیری جامعه از فرد. 21

تفسیر اول : 22

تفسیر دوم : 22

بررسی.. 22

2- اقسام رهبران.. 23

تفسیر اول.. 23

تفسیر دوم. 23

بررسی.. 24

2) اهمیت جامعه. 27

-  از دیدگاه فیلسوفان.. 27

- از دیدگاه قرآن.. 34

جمعبندی بخش اول.. 37

بخش دوم : عناصر تشكیل دهنده ساختار جامعه. 39

الف) ارزش ها 40

1) ارزشهای اجتماعی.. 40

2) : رابطه ارزش با هنجارها 40

3) ویژگیهای ارزشهای اجتماعی.. 40

ب) ارزشهای اجتماعی از نظر مشركین.. 42

1) مبانی ارزشها در جاهلیت... 42

- شرک و کفر. 43

- مال و ثروت حیات دنیا 44

- نیاکان،خویشاوندان و بستگان.. 45

تفسیر اول.. 46

تفسیر دوم. 47

بررسی.. 48

- ذکور در مقابل اناث... 48

- بزرگان و پیشوایان فاسد. 48

- همجنس بودن پیامبران با انسان.. 49

تفسیر دوم. 50

بررسی.. 50

- پیروی افراد پست و فرو مایه از پیامبر. 51

ج) ارزشها اجتماعی در قرآن. 52

1- مبانی ارزشها در قرآن.. 53

-  توحیدی.. 53

- ایمان.. 53

تفسیر اول.. 54

تفسیر دوم. 55

بررسی.. 55

- تقوی.. 55

تفسیر دوم. 56

بررسی.. 57

- عمل صالح.. 57

2- مبانی ضد ارزشها در اسلام. 58

1- قوم مداری‏ (نیاکان،اقوام،خویشان) 58

2- مال دوستی و ثروت اندوزی.. 59

جمعبندی بخش دوم. 60

بخش سوم : جوامع بشری و قانون.. 61

قانونمندی و تحول در جامعه. 61

الف) ‌ مقصود از «قانون مندی جامعه». 62

- تعریف قانون مندی.. 62

-  جامعه. 63

ب) شیوه های مختلف بررسی قانون مندی جامعه از دیدگاه قرآن.. 63

3)  نقش قانون مندی جامعه. 64

-  پیش بینی پذیری جامعه و تاریخ.. 64

-  قدرت تحلیل صحیح و دقیق جوامع گذشته. 65

-  شناسایی حوادث غیر منتظره و مورد انتظار 65

- برنامه ریزی برای بهبود وضع موجود. 66

- مقصود از سنت اجتماعی.. 67

- ویژگی های سنت های اجتماعی.. 68

- استناد به خدا 68

- تحویل و تبدیل ناپذیری.. 69

- عدم منافات با اختیار و آزادی انسان.. 70

ج) پیوند سنت های اجتماعی با زندگی اجتماعی و رفتارهای گروهی.. 71

هـ) اختصاص سنت های اجتماعی مورد نظر به زندگی انسان در دنیا 72

و) پدیده های اجتماعی، مصداقی از «کلمة الله». 72

-آیات سیر و نظر. 74

- آیات عبرت... 76

-  عبرت... 77

-  نکال.. 78

- مَثُلات... 79

- موعظه. 80

- آیه. 81

- آیات ذکری و تذکره 82

-  آیات تعقّل و تأمّل.. 83

- آیات عذاب و عقوبت... 83

- آیات مَثَل.. 85

جمبعندی بخش سوم. 89

جمع بندی فصل دوم. 90

بخش  اول :  جایگاه انحطاط در قرآن.. 92

الف) به لحاظ مفهومی.. 92

ب) معادل های قرآنی انحطاط.. 93

ج) نقطه مقابل انحطاط.. 95

د) چند بُعدی بودن انحطاط و تعالی.. 98

هـ)  مرز میان انحطاط و تعالی از دیدگاه قرآن.. 100

و) مراتب انحطاط.. 104

ز) گونه گونی انحطاط.. 106

جمعبندی بخش اول.. 107

بخش دوم : علل انحطاط جوامع بشری از نگاه قرآن.. 109

الف) ظلم.. 111

بررسی نهایی موضوع ظلم با استفاده از دو منبع تفسیر. 115

ب) تعریف معروف و منکر. 116

ج) ترک امر به معروف و نهی از منکر. 118

د) تفرقه و اختلاف... 120

هـ) فساد جنسی.. 124

و)اتراف... 128

بررسی نهایی موضوع اتراف با استفاده از سه منبع تفسیری 128

ز) ‌مطلق گناه یا انجام حرام و ترک واجب... 130

بررسی نهایی موضوع مطلق گناه یا انجام گناه و ترک واجب  با استفاده از سه منبع تفسیری 131

ط) فحشا 133

بررسی نهایی موضوع فحشا با استفاده از سه منبع تفسیری 137

ظ) ‌تقلید کورکورانه. 139

1) تقلید از منظر لغت... 140

2) انواع تقلید. 141

ـ رجوع جاهل به عالم.. 141

انحطاط به واسطه تقلید کورکورانه. 141

بررسی نهایی موضوع تقلید کورکورانه با استفاده از سه منبع تفسیری 145

ط) جهل.. 146

معنای لغوی جهل.. 146

جهل مذموم. 150

جهل، عامل انحطاط جوامع.. 151

بررسی نهایی موضوع جهل با استفاده از سه منبع تفسیری 153

منفی بودن فقر از دیدگاه قرآن.. 157

آثار فقر. 159

یک ـ فقر موجب کفر می شود. 159

سه ـ فقر، عقل انسان را زایل می کند. 160

چهار ـ فقر، حزن و اندوه به ارمغان می آورد. 160

پنج ـ فقر موجب پیدایش نقصان در دین می شود. 161

شش ـ فقر، دشمنی شدید را به دنبال می آورد. 161

هفت ـ فقر، موجب شکستن کمر انسان می شود. 161

د) فقر، عامل انحطاط اخلاقی جوامع.. 162

بررسی نهایی موضوع فقر با استفاده از سه منبع تفسیری 166

ر) مطلق معصیت... 167

1) معصیت و مفهوم آن.. 168

2) معادل های معصیت در قرآن.. 169

3) تعریف معصیت... 171

4) اقسام گناهان و آشنایی با معانی آنها 173

نتایج دنیوی و اخروی گناه از دیدگاه قرآن.. 176

یک ـ نتیجه گناه 176

دو ـ آثار گناه 178

آثار شوم گناه 178

پیام آور مصیبت ها 178

گناه، راه نفوذ شیطان و سلطه او بر افراد است... 180

معصیت، عامل انحطاط جوامع از دیدگاه قرآن.. 181

مصادیق معصیت در قرآن.. 186

بررسی نهایی موضوع مطلق معصیت با استفاده از سه منبع تفسیری 189

جمعبندی بخش دوم. 190

جمعبندی فصل سوم. 191

بخش  اول : رشد جامعه از دیدگاه قرآن.. 193

الف) رفع اختلافات در جوامع توسط انبیاء 194

ب : حل اختلاف غایت و فایده بعثت انبیاء 197

ج) شکوفایی جامعه در پرتو دعوت به وحدت... 198

بخش سوم : قضاوت عمومی و ولایت مشترک... 201

د) شناخت انسان و جامعه. 203

1) نظریه‏های انسان و جامعه مطلوب... 206

بند دوم : ابعاد و مختصات انسان.. 210

3) ابعاد و مختصات جامعه. 211

جمبعندی.. 217

بخش دوم : عوامل فردی رشد از دیدگاه قرآن.. 218

الف) عوامل فردی از دیدگاه قرآن.. 218

1) عقل رشید و مراحل تكامل آن.. 218

- احساس.... 218

- نظر. 219

- تفكر و تعقل.. 220

- تذكر. 223

-  اراده رشیدانه و راه دستیابى به آن.. 224

-  انواع رفتار سوء 225

-  رفتارهاى سوء جاهلانه. 225

ب - رفتارهاى سوء عالمانه. 225

- تقوا، اراده متعالى در انسان.. 227

-  خوف نقطه مركزى در دایره تقوا 228

-  معناى خوف از خدا 228

-  تلازم خوف با ایمان.. 229

-  تلازم ایمان با رشد. 230

ج)رشد از منظر قرآن.. 232

1)  اقسام رشد. 233

- رشد فردی: 233

- رشد اجتماعی: 234

- رشد اقتصادی: 234

- رشد امنیت: 234

- رشد سیاسی: 235

2) عوامل و زمینههای رشد. 235

- کسب علم: 236

- عبرت از گذشتگان: 236

- توجّه به معاد: 237

3)‌موانع رشد. 237

- تکبّر: 237

- همنشین ناسالم: 238

جمعبندی بخش دوم. 238

بخش سوم : عوامل اجتماعی  رشد از دیدگاه قرآن.. 239

الف) عوامل شكوفایی جامعه. 240

بررسی نهایی موضوع مهم وحی در تعالی اجتماعی با استفاده از سه منبع تفسیری 243

2)  فرهنگ و معرفت... 244

بررسی نهایی موضوع فرهنگ ومعرفت با استفاده از سه منبع تفسیری 245

اتحاد و وحدت... 247

ب) ملاك و آثار اتحاد در قرآن.. 248

1) ‌نظر قرآن.. 248

بررسی نهایی موضوع اتحاد و وحدت  با استفاده از سه منبع تفسیری 251

2) نقش انبیاء در وحدت اجتماع. 251

بررسی نهایی موضوع نقش انبیاء در وحدت اجتماع  با استفاده از سه منبع تفسیری 253

ج)  راهبردهای جامعه توسعه یافته اسلامی.. 254

1) عرصه اقتصاد. 254

بررسی نهایی موضوع عرصه اقتصادی با استفاده از سه منبع تفسیری 256

د) عرصهء سیاست... 257

بررسی نهایی موضوع عرصه سیاست با استفاده از سه منبع تفسیری 258

هـ) عرصهء فرهنگ و تعلیم و تربیت... 259

بررسی نهایی موضوع عرصه فرهنگ و تعلیم و تربیت با استفاده از سه منبع تفسیری 260

و) عرصهء خانواده 262

بررسی نهایی موضوع خانواده با استفاده از سه منبع تفسیری 264

ز) عرصهء حقوق.. 266

بررسی نهایی موضوع عرصه حقوق  با استفاده از سه منبع تفسیری 268

ط) عرصه دفاع و امور نظامی.. 269

بررسی نهایی موضوع دفاع و امور نظامی  با استفاده از سه منبع تفسیری 270

جمعبندی بخش سوم. 272

جمعبندی فصل چهارم. 273

بحث... 275

بررسی فرضیه های پژوهش.... 276

بررسی فرضیه دوم پژوهش.... 277

بررسی فرضیه سوم پژوهش.... 280

پیشنهادات علمی محقق.. 281

مشكلات و محدودیتهای تحقیق.. 282

منابع و ماخذ. 283